Наци телекуравӗн эфирӗнче паян «Учим чувашский» (чӑв. Чӑвашла вӗрентепӗр) телекӑларӑмӑн ҫӗнӗ сезонӗ уҫӑлмалла. Чӑваш Республикин информаци политикипе массӑллӑ коммуникацисен министерстви пӗлтернӗ тӑрӑх ҫӗнӗ ярӑмра куракансем Мускавран Шупашкара килнӗ Андрейпе паллашӗҫ. Андрей вара иккӗмӗш сыпӑкри тӑванӗ патне хӑнана чӑваш чӗлхи вӗренме килнӗ. Иккӗмӗш сезон 6 кӑларӑмран тӑрӗ. Вӑл вӑхӑт хушшинче Андрей интереслӗ ҫынсемпе паллашӗ, ҫӗнӗ чӑваш сӑмахӗсене вӗренӗ, чӑваш чӗлхин ҫыру йӗркине ӑса хывӗ.

Ҫӗнӗ ярӑмри пӗрремӗш кӑларӑм эфира паян тухӗ, ӑна 20:30 вӑхӑтра курма май пулӗ.

Асилтеретпӗр, «Учим чувашский» кӑларӑма «Хавал» хастарсен пӗрлӗхӗпе Чӑваш наци телекуравӗ пӗрле хатӗрлеҫҫӗ, вӑл вӗсен пӗрлехи проекчӗ шутланать.

Паян Шупашкарта кӑҫалхи ҫу уйӑхӗн 19-мӗшӗнче Чӑваш чӗлхипе ирттернӗ пӗтӗм тӗнчери олимпиада ҫӗнтерӳҫисене чысланӑ. Ун пекки кӑҫал пуҫласа пулнӑ. Хальхинче 25 ҫула ҫитмен 350 ытла шкул ачипе студент хутшӑннӑ. Вӗсем — хамӑр тӑрӑхран ҫеҫ мар, республика тулашӗнчен тата чикӗ леш енчен те.

Олимпиадӑна «Чӑваш чӗлхи – тӑван чӗлхе» тата «Чӑваш чӗлхин илемӗ» енсемпе йӗркеленӗ.

«Чӑваш чӗлхи – тӑван чӗлхе» енӗпе 51 ача хутшӑннӑ, вӗсенчен пиллӗкӗшӗ — Тутарстанран, пӗри – Пушкӑртстанран, виҫҫӗшӗ — Чӗмпӗр облаҫӗнчен. Ултӑ ҫамрӑк ҫӗнтернӗ: Мария Ядрицова (Йӗпреҫри 2-мӗш шкул); Любовь Сергеева (Куславккари 2-мӗш шкул); Юлия Ярдухина (Шупашкарти 62-мӗш шкул) Ираида Якимова (Тӑвай районӗнчи Курнавӑш); Павел Васиков (Тутарстанри Аксу районӗнчен, Регина Андреева (Вӑрнар районӗнчи Санарпуҫӗнчен).

«Чӑваш чӗлхин илемӗ» ен дистанци мелӗпе иртнӗ. Унта тӗрлӗ ҫӗрте пурӑнакансем хутшӑннӑ, турцирен те пулнӑ.

Колумб карапӗсем ҫывхарса килнине (1492) Кариб утравӗсем ҫинче пурӑнакансем курман. Тӗн пуҫӗ (шаман) кӑна тинӗс темле вӗттӗн-вӗттӗн хумханса чӗтреме пуҫланине асӑрханӑ. «Ку мӗне пӗлтерет-ши?» – тесе вӑл пуҫне ҫӗмӗрнӗ. Кашни кун вӑл ҫыран хӗрне тухнӑ та инҫете сӑнанӑ. Тинкерсен-тинкерсен вӑл аран-аран шывпа пӗлӗт хушшинче карапсене уйӑрса илнӗ. Хӑй мӗн курнине ыттисене каласа панӑ. Ыттисен те куҫӗсем уҫӑлнӑ – индеецсем карапсене кура пуҫланӑ.

Тӗнчери пулӑмсене, япаласене тытса илес, ӑсласа илес тӗлӗшпе паянхи чӑваш ӑс-тӑнӗ Колумб вӑхӑтӗнчи индеецсене аса илтерет. Леонардо да Винчи калашле: «Пӑхатпӑр, анчах курмастпӑр. Итлетпӗр, анчах илтместпӗр…».

2010 ҫулхи ҫу уйӑхӗн 27-мӗшӗнче Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлхӗсен институтӗнче чӑваш тӗнчишӗн, чӑваш шӑпишӗн пӗлтерӗшлӗрен те пӗлтерӗшлӗ пулӑм пулса иртрӗ. Ӗмӗр тӑршшӗпе «Иван Яковлевич Яковлев патне малалла!» тесе ирттернӗ Г.Н. Волков ку ҫул йӑнӑш пулни пирки пӗлтерчӗ. Кӗҫтенттин Иванова халалласа ӳкернӗ ӗҫсем умӗнче вӑл чунне уҫрӗ. «Чӑваш халӑхӗ умӗнче эп айӑплӑ… Каҫару ыйтатӑп… Иван Яковлевич Яковлев иккен коварный русификатор», – терӗ вӑл.

Малалла...

Анатолий Волков прозаик пултарулӑхне пирӗн критиксем пит асӑрхасах каймаҫҫӗ пулин те, пултаруллӑ автор, ҫанӑ тавӑрса ӗҫленӗ май, шӑв-шавсӑр, тусан тӗрӗлтеттермесӗр кӗнеке хыҫҫӑн кӗнеке кӑларнине ырламалла ҫеҫ. Ҫул кутамкки те пушӑ мар ҫулланнӑ авторӑн. Ҫырса кӑтартмалли, вулакансен шухӑш-кӑмӑлне хавхалантарса ҫӗклемелли нумай пуҫтарӑннӑ.

Ӑста хирург, медицина ӑслӑлӑхӗсен докторӗ хӑйӗн тарӑн пӗлӗвне, вӑй-халӗпе ӑсталӑхне нумай-нумай ҫул хушши чирлисене сыватас пархатарлӑ ӗҫе парать. Чӑваш литератури историйӗнчи ҫак ырӑ пулӑм, урӑхла каласан, медицина практикипе илемлӗ литературӑна «йӗкӗрешлентерекен» тӗслӗх, тӳрех А. Чехов, В. Вересаев биографийӗпе пултарулӑхне аса илтерет. Сӑмахран, В. Вересаев хӑйӗн автобиографийӗнче палӑртса каланӑ йӗркесем чӑваш ҫыравҫин пурнӑҫӗнчи хӑш-пӗр пӑрӑнӑҫа тарӑнрах ӑнланса илме май параҫҫӗ. «Манӑн ӗмӗтӗм — писатель пулассиччӗ, анчах та ӑна пурнӑҫлас тесен этем биологине, унӑн физиологийӗпе патологине тӗпчесе пӗлни шутсӑр кирлӗччӗ; кунсӑр пуҫне, врач ӗҫӗ-хӗлӗ тӗрлӗ сийри — ушкӑнри ҫынсемпе ҫывӑхланма май парать».

Малалла...

Ҫак уйӑх пуҫламӑшӗнче эпир Хӗрлӗ Чутай районӗнчи Кӗрлев ялӗ хӑйӗн ял уявне ирттерни пирки пӗлтертӗмӗр. Авторӗ Галина Зотова пулчӗ. Вӑл ярса панӑ хыпар ячӗ урӑхлаччӗ ӗнтӗ («Кӗрлев ял уявӗ» тенӗччӗ), эпир вара, уяври сӑнсемпе тата текстпа паллашнӑ тӑрӑх ӑна «Кӗрлев ял уявне вырӑсла кӑна илемлетни ял ҫыннисен кӑмӑлне кайнӑ» ят патӑмӑр. Хам унта пулман-ха ӗнтӗ, анчах уява вырӑсла кӑна илемлетни чуна питӗ кӑмӑлсӑрлантарчӗ. Икӗ хурӑнпа усӑ курса уявӑн йыхрав стендне хатӗрленӗ. Икӗ енче те вырӑсла ҫырса хунӑ. «Нивушлӗ пӗр енне те пулин чӑвашла ҫырма пултарайман?» — кӗвӗҫрӗ ман чун.

Галина Зотова та хыпара хавхаланса ҫырса панӑ. «Уява хатӗрленсе Николай Сидоров ятарлӑ стендсем хатӗрленӗ, кунтах Кӗрлев ял пурнӑҫне, ял историне тата Чӑваш Республикинчи Ашшӗпе амӑшӗн ҫулталӑкне халалланӑ стена хаҫачӗсем. Кӗрлевсем кунти сӑнсемпе хаваспах паллашрӗҫ», — тесе ҫырать автор хыпарӑн тӳрлетмен вариантӗнче. Чи хӑрушши вара: ҫак стендсене вырӑсла кӑна хатӗрлени пирки эп каламан пулсан, ни Галина Зотова, ни ял тӑрӑхӗн пуҫлӑхӗсем, ни ял халӑхӗ нимӗнле киревсӗр япала та курманнинче.

Малалла...

«Вӑрӑ пуҫӗ ҫинче ҫӗлӗк ҫунать» текен ваттисен сӑмахӗ пирки пурте илтнӗ ӗнтӗ. Те хамӑр халӑхрах ҫуралнӑ, те ыттисенчен йышӑннӑ, анчах ӑна пӗлмен ҫын ҫук пулӗ. Хальхи вӑхӑтра ӑнлантару словарӗпе ӗҫлетӗп те «ҫун» сӑмах патне ҫитрӗм. Хайхи хама та ҫак ваттисен сӑмахӗ мӗнле пулса кайни кӑсӑклантарса ячӗ. Шыраса пӑхрӑм вара. Вырӑсла ҫырса кӑтартнӑ пӗр халап тупӑнчӗ, ҫавна сире чӑвашла каласа парас кӑмӑл ҫуралчӗ.

Хайхи пасар вӑхӑтӗнче вӑрӑсем ытла вӑйлӑ алхасма пуҫланӑ тет. Сутӑҫсен тинкине илме пуҫланӑ — ытла та харсӑр хӑтланма тытӑннӑ, тӑр кӑнтӑрлах вӑрлама вӗренсе кайнӑ. Те нумаййӑн, те пӗччен аппаланаҫҫӗ — пӗлме май ҫук, ытла та ӑста ӗҫлеҫҫӗ. Хайхи халӑх аптӑраса ӳкнӗ те пӗр шурсухал патне вӑрра тытмалли меслет пирки канаш ыйтма кайнӑ. Лешӗ пулӑшма килӗшнӗ, анчах пысӑк пасар вӑхӑтне кӗтме ыйтнӑ.

Вӑхӑт шунӑ та шунӑ, тинех вара аслӑ пасар кунӗ ҫитнӗ. Пӗрисем сутнӑ, теприсем туяннӑ. Пасарта суту-илӳ хӑйӗн йӗркипе пынӑ. Хайхи шурсухал та унта ҫитнӗ тет.

Малалла...

Тӑван чӗлхене Хӗрлӗ Чутая ҫитерасси пирки калаҫу вӑхӑтӗнче

Ытларикун, ҫу уйӑхӗн 30-мӗшӗнче, Хӗрлӗ Чутай районӗн пуҫлӑхӗ Александр Башкиров Наци телерадиокомпанийӗн пуҫлӑхӗпе Алексей Беловпа тӗл пулнӑ, наци радиовӗн хумӗсене района ҫитересси пирки сӑмах хускатнӑ. Калаҫӑва ҫавӑн пекех наци телерадиокомпанийӗн техника ыйтӑвӗсемпе ӗҫлекен директор ҫумӗ Николай Хлебников, Хӗрлӗ Чутай район администрацийӗн культура, туризм тата архив ӗҫӗн пай пуҫлӑхӗ Александр Самсонов хутшӑннӑ. Александр Башкиров районта пурӑнакансем — вӗтӗр-шакӑрсенчен пуҫласа ваттисем таранах — тӑван чӗлхеллӗ радиошӑн тунсӑхласа ҫитнӗ. Шел те, республика хӗрринче вырнаҫнӑ района унӑн хумӗсем ҫитмеҫҫӗ.

Наци радиовне район территорийӗнче савӑнӑҫлӑ уяв туса ҫӗртмен 15-мӗшӗнче ӗҫлеттерсе ярӗҫ. Ҫакна йӗркелеме районти клубсен тӗп системи ятарлӑ лицензи илнӗ. Хӗрлӗ Чутайран вӗсен 50 ҫухрӑм инҫӗше хумсем яма май пулӗ. Малашне ҫапла май Хӗрлӗ Чутайсем наци радиовне 106,7 FM хум ҫинче итлеме пултарӗҫ.

Наци вулавӑшӗнче ӗнер чӑвашсене ҫутта кӑларас ӗҫре тата чӑваш чӗлхипе культурин тӗпчевне самай вӑй хунӑ виҫӗ ҫынна халалласа ҫавра сӗтел ирттерчӗҫ. Ҫак чыса Николай Ильминский (ҫуралнӑранпа 195 ҫул ҫитнӗ), Николай Поппе (ҫуралнӑранпа 120 ҫул ҫитет) тата Константин Прокопьев (ҫуралнӑранпа 145 ҫул ҫитнӗ) тивӗҫрӗҫ. Николай Ильминский чӑвашсене ҫутта кӑларас енӗпе (тӗн сулӑмӗпе) палӑрнӑ, Николай Поппе пирӗн чӗлхене тӗпченипе тата тӗнче шайне кӑларнипе. Прокопьев Константин Прокопьевич вара, пуп пулса ӗҫлесе, чӑвашсен йӑли-йӗркисене тӗплӗн ҫырса кӑтартнӑ.

Ҫавра сӗтелте кашни пирки тӗплӗн каласа пачӗҫ. Атнер Хусанкай Ильминский пурнӑҫӗпе паллаштарчӗ, Геннадий Дегтярёв — Николай Поппен кун-ҫулӗпе, Георгий Матвеевпа Алексей Симулин — Константин Прокопьевӑн ӗҫӗ-хӗлӗпе. Ҫавӑн пекех хӑйсен шухӑшӗсемпе Виталий Станьял, Николай Егоров, Сергей Щербаков, Дмитрий Басманцев паллаштарчӗҫ.

Тухса калаҫакансен сӑмахӗпе туллин аудиофайлта паллашма май пур:

Ҫу уйӑхӗн 19-мӗшӗнче Чӑваш чӗлхипе пӗтӗм тӗнчери олимпиада иртет. Чӑваш Енӗн Вӗренӳ министерстви хыпарланӑ тӑрӑх, ӑна кӑҫал республикӑра йышӑннӑ Ашшӗпе Амӑшӗн ҫулталӑкне халалланӑ.

Олимпиадӑна хамӑр ҫӗршывра тата ют ҫӗршывсенче пурӑнакан, 25 ҫула ҫитмен студентсемпе шкул ачисен хутшӑнма ирӗк пур.

Чӑваш чӗлхипе литературине аталантарас, халӑхра сарас тӗллевлӗ олимпиада «Чӑваш чӗлхи – тӑван чӗлхе» тата «Чӑваш чӗлхин илемӗ» енсемпе иртмелле.

Пӗрремӗш енпе регионсем хушшинчи олимпиадӑна 2016 тата 2017-мӗш ҫулсенче хутшӑннӑ ҫӗнтерӳҫӗсем хутшӑнӗҫ. Вӑл Республикӑри вӗренӳ институтӗнче 10 сехетре пуҫланмалла. Хутшӑнакансене 8:30 сехетрен пуҫласа 9:30 сехетчен регистрацилӗҫ. «Чӑваш чӗлхин илемӗ» енпе хутшӑнакансен олимпиадине И.Н. Ульянов ячӗллӗ ЧПУ инҫет мелӗпе йӗркелет.

Андрей Павелин чӑваш алфавитне телефонпа вӗренмелли программа шухӑшласа кӑларнӑ. Ӑна ку ӗҫре Шупашкарти «Кванториум» технопарка ҫӳрекен ачасем те пулӑшнӑ.

Вӗренекенсем малтан проект хатӗрленӗ. Унтан ӑна компьютер чӗлхи ҫине куҫарнӑ. Ку ӗҫе вӗсем ака уйӑхӗнче ҫеҫ тума тытӑннӑ. Программӑна 3-6 ҫулсенчи ачасем валли хатӗрленӗ. Телефонри сарӑм саспаллисене, хисепсене, тӗссене чӑвашла вӗрентет.

Ку сарӑм шкулта та усӑ курма меллӗ, чӑваш чӗлхи урокӗсене кӑсӑклӑ ирттерме пулӑшӗ. Ҫавӑнпа ку проекта ЧР Вӗренӳ министерствине сӗнсе пӑхасшӑн. Халӗ ачасен сарӑма чӑвашла калаҫтарма вӗрентмелли ҫеҫ юлнӑ. Чӑвашла сарӑма ҫитес вӑхӑтра пурте телефон ҫине лартма пултарӗҫ.